Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2023 жылғы 6 желтоқсандағы № 37-НҚ нормативтік қаулысы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты азаматың 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК, Қылмыстық кодекс) 428-бабы 3- бөлігінің және 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің (бұдан әрі – ҚАК)130-бабы 2-бөлігі 2) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.
Өтініште сотының үкімімен өтініш беруші өзіне қандай да бір қасақана зақым келтірумен ұштасатын, қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекеме әкімшілігінің заңды талаптарына топтасып бағынбауға қатысқаны үшін ҚК-тің 428-бабының 3-бөлігі бойынша кінәлі деп танылғанын көрсетті.
Өтініш субъектісінің пікірінше, сотталған адамның өзіне қандай да бір қасақана зақым келтіруі, яғни дене мүшесiн зақымдау актісі Конституцияда кепілдік берілген өзінің сөз еркіндігі мен өз пікірін білдіру құқықтарын қорғау тәсілдерінің бірі, сондай-ақ қылмыстық-атқару мекемесі әкімшілігінің заңсыз әрекеттеріне қарсылық білдіру нысаны болып табылады.
ҚК-тің 428-бабының 1-бөлігінде қылмыстың объективті жағы қылмыстық-атқару мекемесі әкімшілігінің заңды талаптарына қаскөйлікпен бағынбау (ауырлығы орташа қылмыс) түрінде көрінетіні, ал аталған мекемелерде бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жүрген сотталған адам осы қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттің субъектісі болып табылатыны атап өтіледі.
Ұқсас іс-әрекеттердің қоғамға ең жоғары қауіптілік дәрежесін ескере отырып, ҚК-тің 428-бабының 3-бөлігінде заң шығарушы ауыр қылмыстар санатына жатқызылған, баламалы түрде сараланған құрамдарды топтастырды.
Бұл ретте қылмыстар объектісінің аясы мазмұны нақтыланбай, "қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекеме" терминін қолдану арқылы кеңейтілген.
Конституциялық Сот 428-баптың ҚК-нің Ерекше бөлімінің құрылымында орналасуын, осы баптың тақырыбында және бөліктерінде бекітілген ережелердің жүйелі түсіндірілуін, қылмыстық құқық бұзушылықтардың негізгі және сараланған құрамдарын топтастырудың жалпы қағидаларын, ҚАК-тің 3-бабының 5) тармақшасында және 130-бабында қолданылатын ұғымдарды негізге ала отырып, ҚК-тің 428-бабының 3-бөлігі бойынша іс-әрекеттерді саралау кезінде қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелер деп қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерін түсіну керек деп есептейді.
ҚК-тің 428-бабының 3-бөлігінде көзделген қылмыстың объективті жағы қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекеме әкімшілігінің заңды талаптарына топтасып бағынбауды ұйымдастырудан, сол сияқты күш қолданумен немесе өзіне қандай да бір қасақана зақым келтірумен ұштасатын не өзге де ауыр зардаптарға алып келетін топтасып бағынбауға қатысудан тұрады. Қылмыстық заңның осы ережелерін ҚК-тің 428-бабы 1-бөлігінің және ҚАК-тің 130-бабының нормаларымен өзара байланысты етіп қарастыру қажет және мекеме әкімшілігінің заңды талаптарына топтасып бағынбау деп түсіну керек.
ҚАК-тің 130-бабының 2-бөлігінде жазаны өтеудің белгіленген тәртібін қаскөйлікпен бұзушылықтарға жататын іс-әрекеттер, оның ішінде өтініш беруші дау айтып отырған 2) тармақша – мекеме әкiмшiлiгiнiң өкiлдерiне қатер төндіру, оларды қорлау, оларға бағынбаушылық, оның iшiнде жазаны өтеу режимін бұзу мақсатында, өзiне қандай да бiр қасақана зақым келтірумен ұштасатын бағынбаушылық іс-әрекеттері санамаланған.
ҚАК-те сотталғандардың жазаны өтеуден немесе белгіленген міндеттерді орындаудан жалтару мақсатында өзіне, оның ішінде басқа адамның көмегімен дене зақымын келтіруге, өз денсаулығына зиян келтіруге құқығы жоқ екендігі де көрсетілген (104-баптың үшінші бөлігінің 3) тармақшасы).
Осы жазылғандардың негізінде, Конституциялық СотҚК-тің 428-бабының 3-бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты берген төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп таныды, атап айтқанда:
«Өзіне қандай да бір қасақана зақым келтірумен ұштасатын, топтасып бағынбауға қатысқаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға, егер өзіне осындай зақым келтірудің мақсаты қылмыстық-атқару жүйесі мекемесі әкімшілігінің заңды талаптарына бағынбау және жазаны өтеудің белгіленген тәртібін (режимін) бұзу болып табылса, жол беріледі».
ҚАК-тің 130-бабы 2-бөлігінің 2) тармақшасы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп таныды.
Соттар мен өзге де құқық қолдану органдарының ҚК-тің 428-бабы 3-бөлігінің ережелерін өзгеше түсіндіруге негізделген шешімдері орындалуға жатпайды және белгіленген тәртіппен қайта қаралуға тиіс.
Қазақстан Республикасының Үкіметіне осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу тәртібін (режимін) бұзған кездегі қылмыстық жауаптылық мәселелерін құқықтық реттеуді жетілдіруге бағытталған заң жобасын енгізуді және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына қылмыстық істердің осы санаты бойынша сот практикасын жинақтап қорыту және тиісті нормативтік қаулы қабылдауды ұсынды.
Шымкент қаласының
Қаратау ауданы прокуратурасы